Lezing Kathleen Ferrier 1 oktober 2022

Living Together – AFS – 1 oktober 2022.
“De zachte krachten zullen zeker winnen in t eind – dit hoor ik als een innig fluis’tren in mij: zoo het zweeg zou alle licht verduis’tren
alle warmte zou verstarren van binnen”
Bekende dichtregels van Hariëtte Roland Holst, dichteres en socialiste.
Allereerst gefeliciteerd!
Dank dat ik op deze heugelijke dag, de verjaardag van AFS uitgenodigd ben een bijdrage te leveren. Ik ben gevraagd een persoonlijk verhaal te houden en dat doe ik graag. Ik heb Spaans en Portugees en literatuur gestudeerd en een regel die vaak bij mij opkomt deze dagen is van de Spaanse cultuurfilosoof, schrijver en journalist José Ortega y Gasset, die onder meer de Opstand der Horden (La Rebelión de las Masas) schreef, die zegt:
“Wij weten niet wat ons overkomt en dat is precies wat ons overkomt.”
Wij weten niet wat ons overkomt. Dat heeft betrekking op ons. Dat begon met het verwoestend virus, dat we nu hopelijk te boven aan het komen zijn. Ik zeg ‘hopelijk’: zeker weten doen we het nog geenszins. Hoe dan ook, Covid heeft onze levens en zekerheden behoorlijk overhoop gegooid. Covid heeft ons vooral haarscherp laten zien waar de fouten en gapende gaten zitten in het weefsel van onze menselijke samenlevingen. De vele ongelijkheden waar we zo graag de ogen voor sluiten zijn onder het vergrootglas gelegd: ongelijkheid in toegang tot zorg, tot onderwijs, ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, de mate van huiselijk geweld, etc etc En het was nog niet tot ons doorgedrongen wat Covid met ons gedaan heeft en doet, of we zitten in een situatie die we ons tot voor kort niet konden voorstellen. Putin, die een bloedige oorlog begint tegen de burgers van Oekraïne
en die ons, zeker sinds gisteren, in een fase gebracht heeft die we sinds de Cuba crisis niet meer mee gemaakt hebben. Een oorlog op ons continent, met verstrekkende gevolgen voor de hele wereld. Een oorlog die de onderlinge vergaande afhankelijkheid tussen continenten, tussen landen en tussen mensen, -waar we ook zo graag de ogen voor gesloten willen houden-, scherp benadrukt. We houden onze adem in.

“We weten niet wat ons overkomt”. We hadden niet gedacht dat dit weer zou kunnen gebeuren. Want, hadden we in 1945 niet gezegd: nooit meer. Nooit meer een wereld oorlog? Hadden we daarom niet de VN opgericht en hadden we niet daarom een Universele Verklaring voor de Rechten van de
Mens opgesteld? Hoe heeft dit dan toch kunnen gebeuren? We zitten allemaal met deze vraag, maar als voorzitter van de Nederlandse Unesco Commissie wil wel een poging wagen om een antwoord op deze vragen te geven. Toen in 1945 de VN werd opgericht zeiden de wereldleiders die toen
om de tafel zaten, dat om wereldvrede te handhaven er drie pijlers nodig zijn:
1. Rijkdom moet eerlijker verdeeld worden. In de afgelopen 77 jaar hebben we wat dat betreft heel goede en concrete stappen gezet. We hebben een Wereldbank en een Internationaal Monetair Fonds in het leven geroepen, er zijn verschillende regionale ontwikkelingsbanken.
2. Er moest een internationale rechtsorde komen. Want misdaden tegen de menselijkheid mochten niet onbestraft blijven en dat konden we niet overlaten aan nationale hoven, maar er moesten internationale hoven komen. Ook dat hebben we goed gedaan. Hier in Den Haag, de wereldhoofdstad van internationale rechtvaardigheid, zijn in de afgelopen 77 jaar gezaghebbende internationale hoven gevestigd.
3. De derde pijler die men toen benoemd heeft als voorwaarde voor het handhaven van wereldvrede, is het benadrukken en versterken en bevorderen van alles wat mensen in hun menszijn, met elkaar verbindt. Wetenschap, onderwijs, communicatie, kunst, cultuur, erfgoed… Dat zijn zaken die mensen met elkaar verbinden. Om die pijler van de grond te krijgen werd UNESCO opgericht, de United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Ons motto is: vrede creëren in de hoofden van mensen. Met de woorden van de grondwet van Unesco:
Since wars begin in the minds of men, it is in the minds of men that the defences of peace must be constructed. Gedachten van Vrede creëren in de hoofden van mensen, door kunst cultuur, wetenschap en communicatie. En verder staat er in die grondwet van Unesco: That ignorance of each other’s ways and lives has been a common cause, throughout the history of mankind, of that suspicion, and mistrust between the peoples of the world through which their differences have all too often broken into war.
Oftewel kort gezegd: we kennen elkaar niet. En we hebben steeds minder de wens elkaar te keren kennen. En omdat we elkaar niet kennen, wantrouwen we elkaar en daardoor ontstaat oorlog. Toen ik volksvertegenwoordiger was namens het CDA in de Tweede Kamer, of daarvoor nog, algemeen secretaris van een vereniging van migrantenkerken SKIN, waren er ook verschillende groepen, eilanden, zuilen, maar er was wel altijd de wens één samenleving te zijn, hier in Nederland. En die wens is verdwenen.
Dat viel mij echt op toen we na vijf jaar in Hongkong gewoond en gewerkt te hebben een paar jaar geleden weer terugkeerden naar NL. De desinteresse en het gebrek in nieuwsgierigheid naar de ander. In 2019 werd ik uitgenodigd de jaarlijkse Anton de Kom lezing te houden en die ging onder meer hierover: That ignorance of each others ways and lives…. .
We kunnen deze woorden één op één toepassen op de oorlog nu in Oekraine en op alles wat er sindsdien in een snel tempo gebeurt. We moeten dus helaas concluderen dat we het weliswaar goed gedaan hebben op de eerste twee pijlers, maar veel minder goed op de derde pijler, de pijler die staat voor de zachte krachten, en het is de hoogste tijd die nu voluit te versterken.
De wereld om ons heen lijkt in te storten. Systemen en instituties leveren niet wat ze beloven, integendeel. “We weten niet wat ons overkomt en dat is wat ons overkomt”. En we realiseren ons ook, dat we lichtvaardig zijn omgegaan met onze vrijheid en onze democratie. Want voor mij is het duidelijk:
vrijheid, werkelijke vrijheid, is het best geborgd in een democratische bestel. We zijn lichtvaardig omgegaan met onze democratie, omdat we ervan uitgegaan zijn dat democratie, zeker in Europa, vanzelfsprekend is. Maar we realiseren ons nu: dat is het niet! Zeker niet als we ons afvragen wat er komende tijd op geopolitiek vlak gaat gebeuren. Wat zal, bijvoorbeeld, de rol van China zijn? Ik noemde het voorbeeld van de grondwet van UNESCO, dat oorlog zoals in Oekraïne, ontstaat als we elkaar niet kennen. Dan wordt onze samenleving steeds meer een verbrokkelde samenleving, waar mensen met de rug naar elkaar toe staan en steeds meer vanuit hun eigen bubbel leven, in hun eigen werkelijkheid, hun whatsapp, wechat of messenger groepen met allemaal gelijkgestemden, die elkaar bevestigen in hun eigen gelijk, hun eigen wereld- en mensbeeld en vooral hun superioriteit. Dit heeft alles te maken met een gebrek aan vertrouwen. Er is geen vertrouwen meer onderling en niet in onze leiders.
De grote vraag is: hoe doorbreek je dit? Hoe krijgen we de menselijkheid terug, die begint met oprechte interesse en nieuwsgierigheid in wie de ander is?
Jullie, AFS, geven een belangrijk antwoord op deze vraag! Ik kan niet genoeg benadrukken hoe groot de waarde is van jullie werk: mensen op een jonge leeftijd de kans te geven diepgaand kennis te maken met andere culturen, andere leefwijzen, andere manieren van doen. Dat is wat onze wereld nodig heeft. Maar de urgentie van deze tijd vraag om veel meer, meer AFS-sen maar of zelfs dat genoeg zou zijn…. Ik weet het niet. Hoe breng je nieuwsgierigheid en oprechte interesse terug. Ik heb het antwoord niet, maar ik heb er wel veel over nagedacht en een paar van die gedachten wil ik graag met u delen. Allereerst de politiek.
1. Wat mij betreft is de politiek de afgelopen decennia de verkeerde kant opgegaan. Het is mijn overtuiging dat het politieke in essentie gaat om het verbinden. Verbinden van mensen met elkaar en met de planeet. Dat klinkt voor sommigen als geitenwollensokken vaagheid, maar volgens mij is dat uiteindelijk de kern van politiek, ook van het parlementaire werk, zoals ik dat indertijd heb opgevat. Het gaat daar immers om ‘parlare’, spreken, redeneren, het zorgvuldig kiezen van woorden, argumenteren, met respect voor elkaar. Hanna Arendt, de Duits-Joodse filosofe en politiek denker, zegt het mooi: “Het aan het licht brengen van het waarheidsgehalte in iedere opinie”. Dit staat natuurlijk lijnrecht tegenover dat waar populistische bewegingen voor staan, omdat zij menen de waarheid in pacht te hebben en alle andere meningen sowieso niet serieus nemen. Harde taal, elkaar flink de waarheid zeggen en kreten zoals “Nu Doorpakken”, staan voor een dergelijke politieke cultuur, die weinig met verbinden en je kwetsbaar durven opstellen te maken heeft. De vraag is wat deze tijd, waarin we voor zoveel uitdagingen staan, nationaal, op EU Niveau en internationaal van politici vraagt. Wat mij betreft hebben we nu politici nodig die niet uit zijn op doorpakken, niet tot het reduceren van mensen tot economische wezens, tot consumenten, die niet denken in termen van winst en verlies, nee politiek moet gericht zijn op de zachte krachten, de krachten die verbinden.
Want het zijn ook die krachten die een antwoord kunnen bieden op het groeiend wantrouwen jegens een overheid die moeite heeft overtuigend beleid te formuleren. Dat wantrouwen wordt gevoed door affaires zoals de toeslagen affaire en complottheorieën, onder andere over vaccinaties. En ondertussen krijgt de digitalisering steeds meer grip op onze samenleving, met alle gevolgen van dien en zonder dat de zeggenschap daarover politiek is ingebed. We hebben zachte krachten nodig in de politiek en dat is niet hetzelfde als ‘soft’ zijn. Het gaat om het overtuigd, eigentijds en authentiek uitdragen van de eigen politieke boodschap. Als er nu niet gekozen wordt voor waarden gedreven politiek zal de verbrokkeling van het politieke veld doorzetten, wat onvermijdelijk leidt tot ondermijning van democratische instituties in ons representatieve democratische bestel.
2. De media.
We kennen allemaal de trias politica van Montesquieu. De drie machten in de democratie die staan voor onafhankelijk bestuur op grond van checks and balances. Uitvoerende macht, wetgevende en de rechterlijke macht. Maar er is een vierde macht, die minstens van even grote invloed is, dat is de macht van de media. Media bepalen wat wij, die kranten lezen, TV kijken en op twitter etc zitten, horen over wat er in de wereld gebeurt en wat we daar van zouden moeten of kunnen vinden. Dus media spelen een grote rol. In onze vrije samenleving, waar ook de media vrij zijn, ook als is dat de afgelopen jaren minder geworden, hebben media dus een enorme verantwoordelijkheid. Niet met de hype van de dag meegaan, maar kwaliteitsjournalistiek leveren, betrouwbaar werk.
3. De noodzaak van diversiteit.
Op grond van mijn ervaringen, wonen en werken op verschillende plekken in de wereld is het voor mij duidelijk, dat om de uitdagingen waar we voor staan van een passend antwoord te voorzien, we diversiteit nodig hebben. Of het nu gaat om rechtvaardigheid, duurzaamheid, klimaat of migratie, deze uitdagingen zijn niet vanuit één manier van denken aan te pakken, zoals bijvoorbeeld de manier van de mensen met de 7 vinkjes. Want hoewel men het vaak niet onder ogen wil komen, is het voor mij glashelder dat doorgaan op de oude weg, ‘business as usual’ niet meer kan. Dat hebben de gevolgen van COVID wereldwijd en de afschuwelijke oorlog die nu raast wel duidelijk gemaakt. De wereld heeft diversiteit nodig. Om dat de volle ruimte te kunnen geven, is er dienend leiderschap nodig. Dat betekent niet dat je maar alles laat gebeuren en duizend bloemen bloeien, maar dat je als leider bewust op zoek gaat naar wat verbindt en hoe je dat kunt versterken. Waarbij het vooral gaat om het geven van platform aan anderen, en
niet aan de leider zelf.
In zijn onlangs verschenen zeer lezenswaardige boek “Waakzaam burgerschap” stelt Ernst Hirsch Ballin dat in een samenleving die allang niet meer demografisch gesloten en cultureel homogeen genoemd kan worden het ook gaat om het gemis van een gezamenlijke ervaring van geschiedenis en levensperspectieven. En dat dat niet kan worden gerepareerd door gedwongen assimilatie van minderheden, evenmin door een nationalisme dat slechts voor een deel van de bevolkingsgroepen relevante geschiedenissen idealiseert.
Om onze democratie te versterken is het van belang op geschikte momenten, zoals herdenkingen en op geschikte plekken, zoals musea, ruimte te maken voor een verscheidenheid van historische en persoonlijke ervaringen. Als die een platform krijgen en met andere gedeeld worden kunnen ze de richting wijzen, naar een werkelijk gezamenlijke toekomst.
4. Wijzelf.
Ik zei het al, jullie werk is van onschatbare betekenis in onze huidige tijd. Jonge mensen laten zien dat de wereld groter is dan Nederland, dan Europa.
Maar ook ik besef dat het soms voelt als een druppel op een gloeiende plaat. We leven in tijden van grote onzekerheden, armoede neemt toe, ook in ons eigen land gaan kinderen met een lege maag naar school. Velen raken in de put, ik zie en ervaar het in mijn directe omgeving. “Wat overkomt ons? ”
Maar mijn oproep is, dat juist niet te doen. Juist nu, nu we ons bewust zijn van onze kwetsbaarheid én onze verbondenheid met wat er elders gebeurt, en ook onze verbondenheid met de natuur, juist nu zijn we geroepen die zachte krachten, dat wat mensen verbindt, te benadrukken. Want juist deze tijd laat ons toch zien, dat wij mensen elkaar nodig hebben.
Zoals u misschien weet ben ik in Suriname geboren en getogen. Mij wordt vaak gevraagd hoe het komt dat in Suriname diversiteit zo vanzelfsprekend is. Het is immers het enige land ter wereld waar een synagoge en een moskee naast elkaar op een terrein staan en waar de bezoekers van die synagoge en moskee ook nog gebroederlijk en gezusterlijk met elkaar optrekken als dat zo uitkomt. Dat komt, omdat men in Suriname wist dat men elkaar nodig
heeft. Toen de plantage-eigenaren teruggingen naar Europa, nadat ze rijk geworden waren van het werk dat tot slaafgemaakten uit Afrika en contractarbeiders uit India, Indonesië en China, onder andere, op hun plantages verricht hadden, toen er voor hen geen winst meer te behalen viel en ze vertrokken, beleven de bewoners van Suriname, van waar en hoe ze daar ook samenkwamen, achter. Men keek elkaar aan en wist: willen we verder komen, dan zullen we dat samen moeten doen. We hebben elkaar nodig.
Dát besef heeft hier zolang ontbroken. We konden alles naar eigen hand zetten. Maar nu weten we beter, COVID en de huidige ontwikkelingen
maken dat we er echt de ogen niet meer voor kunnen sluiten, dat ook wij in ons rijke overvloedige land kwetsbaar zijn. Dat we anderen nodig hebben, mensen dichtbij en mensen ver weg. Jullie geven jonge mensen de kans dit te ervaren. De wens de ander oprecht te willen leren kennen, maakt dat
ieder van ons, op de eigen plek en de eigen manier, de zachte krachten terug brengen die een machtig tegengeluid zijn, tegen wantrouwen, onzekerheid en angst. Niet voor niets houdt Henriette Roland Holst ons dit zo stellig voor:
De zachte krachten zullen zeker winnen
in t eind – dit hoor ik als een innig fluist’ren
in mij: zoo het zweeg zou alle licht verduist’ren
alle warmte zou verstarren van binnen
De machten die de liefde nog omkluisteren
zal zij, allengs voortschrijdend, overwinnen,
dan kan de grootste zaligheid beginnen
…
Ik feliciteer jullie nogmaals met jullie werk, en wens jullie nog heel veel jaren toe. Ons allen wens ik het stellige vertrouwen in de zachte krachten
toe, -en de moed, die daarvoor nodig is. Onze wereld, onze planeet en deze tijden vragen het van ons.
Dank u